De onzin van de Gulden Regel
Regelmatig raak ik in discussies verzeild waarin mij wordt voorgehouden dat het allemaal heel simpel is. Dat we verder geen wetten of moraal nodig hebben maar dat de simpele gulden regel (doe niet een ander aan waarvan je niet wilt dat het je zelf wordt aangedaan) volstaat. Ik nam dat altijd een beetje voor kennisgeving aan, hoewel ik mij er ongemakkelijk bij voelde. Sinds ik mij wat meer ben gaan afvragen wat "principeloosheid" nu eigenlijk betekent kwamen meer concrete bezwaren bij mij op. Uiteraard ben ik niet de eerste die bezwaren krijgt tegen de gulden regel.
De gulden regel is een vorm van wederkerigheid, en wel een negatieve vorm. Je kunt zeggen dat morele en rechts-stelsels direct of indirect gebouwd zijn op vormen van wederkerigheid. Uitmondend in een "voor de wet zijn allen gelijk". Dat kan ook heel goed positieve wederkerigheid zijn, bijvoorbeeld "oog om oog, tand om tand" of "tit for tat". Grootste probleem van de negatieve wederkerigheid van de gulden regel is dat hij niet werkt als je niet met gelijkgestemden werkt. Een eenvoudig voorbeeld is dat van de masochist die graag geslagen wordt, jou op grond daarvan gaat slaan.
Maar zelfs met die uitbreiding tot andere vormen van wederkerigheid ben je er niet. Simpele toepassing van wederkerigheden, waaronder de "gulden regel" abstraheren van tijdsverloop en maatschappelijke context. Intermenselijke transacties zijn zelden of nooit eenmalig en geïsoleerd maar maken deel uit van een levenssfeer waarin die zich periodiek herhalen. Ook een transactie (of daad) zelf kent een zeker tijdsverloop waarin aanpassing door waarneming en ervaring mogelijk is. Het onschuldige oude vrouwtje blijkt opeens een mes tussen haar kleed uit te trekken. Al deze zaken zullen in een moreel stelsel verwerkt moeten worden. Het wordt daardoor een complex en zich in de historie ontwikkelend geheel dat niet zomaar genegeerd kan worden onder het aanroepen van de "gulden regel".
Kijk ook nog even naar mijn "nieuwjaarswens": Sneeuw
En langzamerhand maken we het zo ingewikkeld dat niemand nog enig overzicht heeft en het nog begrijpt.
Sterker nog, er worden regels gemaakt die in tegenspraak zijn met eerdere regels juist omdat het basisprincipe uit het oog verloren wordt. Daarom is het niet slecht af en toe eens terug naar de basis te gaan.
Het gebruik van uitzonderingen, zoals die masochist, is nu juist de oorzaak van allerlei regeltjes die pogen de uitzonderingen te vatten. Dat er op die uitzonderingen ook weer uitzonderingen zijn maakt het nog ingewikkelder. Maar het lijkt me voor de duidelijkheid toch niet onaardig om steeds te toetsen aan het basisprincipe.
Het is zeker een goed idee om het recht sterk te vereenvoudigen. Je zou bijvoorbeeld kunnen beginnen door heel veel jurisprudentie te schrappen. Dat laat onverlet dat het moeilijk te versimpelen, of zelfs maar toetsbaar te maken is aan slechts enkele basisprincipes. En al helemaal niet tot de gulden regel alleen.
Als je het niet meer kunt toetsen aan een basisprincipe mag je je afvragen of de regel wel terecht is.
Wat mij betreft mag elke regel die niet aan een basisprincipe te toetsen is direct overboord.
Misschien is het wel toetsbaar aan basisprincipes en heb ik mij hierboven te sterk uitgedrukt. Maar toetsbaarheid wil nog niet zeggen dat de regels zelf daardoor minder ingewikkeld worden. Als je toetst op drie basisprincipes en tien verschillende praktijksituaties (want dat zal toch zo moeten) dan krijg je mogelijk al 30 varianten.
Als die basisprincipes niet strijdig zijn, kun je van 10 praktijksituaties nooit 30 varianten krijgen.
Maar als dat al zo zijn, dan is nadenken toch ook mogelijk ipv voor al die varianten weer regeltjes te verzinnen, om vervolgens met nieuwe praktijksituaties weer extra regeltjes te maken. Maar ik geef toe, het is veel gemakkelijker om niet na te denken en alles in regeltjes te vatten zodat je het in de computer kunt stoppen. Dan is er bij een rare uitkomst ook niemand meer verantwoordelijk.
De gulden regel is geen onzin. Het is een van de basisregels van de ethiek. Maar in de praktijk is de samenleving zo complex geworden, dat je er met die basisregel niet uit komt.
We hebben een berg aan regels nodig. Natuurlijk met het risico dat de regels elkaar af en toe gaan tegenspreken. ‘Maar ieder voordeel heb z’n nadeel’ heb ik een grote filosoof wel eens horen verkondigen.
Helaas hebben we, getuige jouw masochist, al zolang de aarde bestaat te vaak te maken met die uitzonderingen op de door ons ooit gestelde oerregel, die een farce daarvan kunnen maken. Dan wordt het:
"wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat vooral een ander wel."
En het omgekeerde, uiteraard.