Naar aanleiding van een oppervlakkige lezing van Lyotard schreef ik dit een half jaar geleden. Ik zet het iets bewerkt maar eens in mijn blog naar aanleiding van Jaap van Nievelds blog Tsjakka! of Halleluja?. Een soort van bijdrage aan de discussie hoop ik. (Aanbevelen mag best hoor)
Hoewel op het oog sympathiek, is het postmodernisme een groter gevaar voor de wereldvrede dan menig rationalistische of verlichte denkwijze waar zij zich tegen afzet. Weliswaar komt Lyotard in zijn betoog uiteindelijk ook uit op een zekere ordening door middel van het waarheidsgehalte van de vertogen, overtuigen doet dit allerminst. Het voorbeeld van de tennisser en de voetballer die niet over ballen en netten kunnen communiceren geeft precies aan waar de schoen wringt: Het zijn twee discoursen die gekoppeld zijn aan specifieke praktijken. Het zal niet in de hoofden van participanten aan die twee discoursen op komen om te proberen een gesprek over ballen en netten te houden. (Het zou natuurlijk wel mogelijk zijn dat een tennisser en een voetballer samen spreken over de kwaliteit en de eisen aan netten.) Maar het is ook een volledig onbelangrijke zaak. Anders is dat met bijvoorbeeld de verhouding tussen het democratisch vertoog en dat van de (conservatieve) islam. Zij kunnen ook niet communiceren. Maar dat maakt ieders waarheid nog niet even goed. Er is dan wel geen definitieve waarheid, maar er is wel een voortgang van weten die de waarheid in veel gevallen behoorlijk benadert. Zo weten we tegenwoordig aardig te verklaren hoe het bewustzijn werkt en waar allerlei vreemde illusies zoals "ziel" en "god" vandaan komen. Dertig jaar geleden bestonden die inzichten nog niet of waren embryonaal.
We kunnen vaststellen dat er een hiërarchie van vertogen is en dat er een relatie is tussen praktijken en vertogen. Het vertoog van de conservatieve islam gaat soms daadwerkelijk gepaard met het stenigen van vrouwen. Vertogen zijn dus meestal niet onschuldig.
Er is niets mis met een ordening van vertogen. Het kan helpen om allerlei taalspelen van elkaar te onderscheiden en te ordenen. Er is echter geen grote noodzaak om daarmee de legitimiteit van ieder taalspel in de eerste plaats door de deelnemers te laten bepalen. In tegendeel, de legitimiteit van een discours zou moeten worden uitgedrukt door (1) In de verhouding tot andere discoursen en (2) tot de daaraan gekoppelde praktijken. Regels en opvattingen over voetbal zijn terug te vinden in wat er op het veld gebeurt.
Het is onzinnig om te beweren dat de verlichting de producent is van de verschrikkingen van de 20e eeuw en daarom gedesavoueerd moet worden. Uiteraard kan een wapen of techniek door iedereen worden aangewend die daarover de beschikking krijgt. We kunnen echter moeilijk volhouden dat de politieke doeleinden en ideeën van de Nazi’s ook maar enigszins in het verlengde liggen van een verlichte beschouwing van de wereld.
Wat in zijn algemeenheid tot grotere of kleinere rampen leidt zijn Ideologieën die een abstract (hemels) heil beloven en voor het bereiken daarvan alle middelen toegestaan achten of stelsels waarin verschillende normen voor verschillende groepen worden gepropageerd; bijvoorbeeld rassenleer.
Men zou kunnen zeggen dat het marxisme als ideologie (te onderscheiden van het marxisme als wetenschap) het meest op de verlichting gebaseerd is van alle foute betogen. Het meest voor de hand liggende antwoord daarop is dat men te weinig kennis van de sociale werkelijkheid had om daar op in te grijpen en dat men de weinige kennis die men had negeerde. Bijvoorbeeld de onmogelijkheid van de overgang van feodale/agrarische maatschappij naar een socialistische zonder eerst een fatsoenlijke kapitalistische ontwikkeling te hebben doorgemaakt, of de onmogelijkheid om in één enkele staat binnen het kapitalistisch systeem de revolutie uit te roepen, om maar te zwijgen van het bekend zijn met het ontbreken van een afdoende kennis om een "planeconomie" te "runnen". Bovenal ontbrak het ten ene male aan inzicht over het functioneren van ideologie zelf. Deze situatie leidde dan uiteindelijk tot het ontstaan van een ideologie als onder (1): het stalinisme.
De rationele wereldbeschouwing kan leiden tot "dehumaniseren" van het denken. Daar hoeft niet zoveel mis mee te zijn. De vraag is of je je wenst voor te stellen dat een dergelijk denken waarin de mens niet de maat der dingen is rekening zal willen houden met het bestaan van de mens. Of dat een dergelijk denken tot de conclusie kan of zal komen dat de mensheid een plaag is voor "de natuur" en moet worden uitgeroeid.
