Compassie?
In Compassie is niet voor watjes (Trouw 2012/01/22) worden door Frits de Lange (hoogleraar ethiek bij christelijke instelling) enige interessante gezichtspunten uiteengezet. Ik heb daar wel iets aan toe te voegen. Het is me zo te christelijk en te individualistisch. Misschien is compassie ook wel niet het goede woord. Tot nu kon ik geen beter verzinnen. Suggesties zijn welkom.
Het begint met een beschouwing over ideologie, al wordt dat woord niet gebruikt:
Elke periode in de cultuur ontwikkelt haar eigen manier om naar de morele werkelijkheid te kijken. De filosoof Luc Ferry, voormalig Frans minister van onderwijs, heeft dat voor de westerse geschiedenis overzichtelijk in kaart proberen te brengen. Voor de Grieken was de wereld idealiter een geordende kosmos en bestond het goede in het je conformeren aan de wetten van de natuur. Het christendom nam daarna de idee van de natuurwet over, maar maakte haar ondergeschikt aan God. De wil van God doen, dat is het goede. De Verlichting nam vervolgens afscheid van het theïsme en fundeerde de ethiek in de menselijke ratio. Goed is wat je redelijkerwijs aan de mensheid in jezelf verplicht bent, aldus Immanuel Kant. Maar de rationaliteit als funderend principe van de ethiek heeft inmiddels in de hedendaagse cultuur aan kracht ingeboet, constateert Ferry. In de chaotische globalisering bepaalt niet meer het sociaal contract de morele betrekking tussen mensen en groepen, maar de emotie. De kracht van de passie waarmee jij in het leven staat, het vermogen om je al dan niet te laten raken door het leed en de vreugde van anderen, en de ad hoc uitkomst die telkens daarover uitonderhandeld wordt – dat is het ethische krachtenveld van de eenentwintigste eeuw geworden.
Het laatste is een paradox (of is het een tautologie?): “de kracht waarmee jij in het leven staat … is het krachtenveld geworden”. Dat die kracht alleen aan een doel ontleend kan worden maakt het hyperindividualisme dat hieronder schuil gaat onzichtbaar.
Het is tijd voor een ethiek van compassie. “Het gevoel van diep mededogen voor een ander die door het ongeluk getroffen wordt, vergezeld van een sterk verlangen zijn lijden te verlichten”, zo omschrijft het woordenboek het begrip. Aangedaan worden door een enkeling, dat houdt niet over. En wat we voor de ene mens voelen, voelen we voor de ander niet. De Mauro-discussie maakt dat pijnlijk duidelijk. Maar dit is nu eenmaal het morele frame waarbinnen mensen vandaag denken. Het heeft naast een tekort ook een tegoed. Het brengt ons een lang vergeten waarheid binnen die door het liberale individualisme werden verdonkeremaand: dat wij aan elkaar zijn overgeleverd, elkaar kunnen maken en breken. Dat mensen aangewezen zijn op elkaars ontferming.
De definitie uit het woordenboek deel ik maar half. Ik zie het niet beperkt tot “een enkeling”. Ook een ramp met voor mij verder niet bekende mensen kan compassie opwekken. De daarna gegeven toevoeging mist iets belangrijks. Voor mij nodigt compassie wel uit tot handelen, maar niet op een handelen dat direct leed verlicht of onrecht vermindert, maar op handelen dat moet voorkomen dat de situatie nog een keer voorkomt. Het motiveert om “de wereld te verbeteren”. Dus geen voedsel sturen naar hongergebieden maar er aan werken dat dat soort omstandigheden niet meer kan ontstaan. Mauro wel terugsturen maar er aan werken dat de wens Mauro’s deze kant op te sturen verdwijnt.
Misschien mag dit volgens sommigen geen compassie heten. Graag een betere term dan.
Dat vraagt om een relationeel mensbeeld. Daarom moet mededogen ook uit de sfeer van de individuele emotie worden gehaald. Compassie is meer dan een gevoel, het is onze status quo. Je besluit niet als individu tot mededogen, het overmeestert je. Je wordt er gedachteloos in meegezogen. Pas in tweede instantie stem je er bewust mee in, of onttrek je jezelf er moedwillig aan. Compassie ontspringt niet aan onszelf maar overkomt ons. Religieus gezien kun je zeggen: zij komt van God en wij delen erin. Wij zijn geen meester over het mededogen.
Compassie schept een lotsgemeenschap. Alleen wist ze de grenzen tussen ik en jij niet uit, maar maakt ze des te scherper voelbaar. Het beroep dat de ander in zijn ellende op jou doet maakt je tot onvervangbare enkeling: het is aan jou om te reageren, en aan niemand anders. En echte compassie knuffelt ook de ander niet dood, maar zoekt zorgvuldig het goede voor hem of haar, met respect voor diens uniciteit.
Hier kan ik een eind in meegaan, maar het vliegt uit de bocht als het gaat over “het beroep dat de ander op jou doet”. Compassie is een eenzijdig gevoel. Het “beroep” is virtueel en ontstaat doordat jij je in de situatie van de ander(en) plaatst. De ander kent jou niet en doet geen beroep op jou als persoon, maar als toevallige toeschouwer.
Mijn vorm van compassie motiveert tot politiek handelen in plaats van een medelijdend geven of tot niets verplichtend oproepen tot solidariteit. Het in het stuk beschreven standpunt van Nietzsche komt daar dicht bij:
Zo moeten we ook Nietzsche’s weerzin tegen het medelijden als een afkeer van de angst van zwakke zielen verstaan. Hij wil ruimte scheppen voor een compassie, die van het lijden geen argument maakt tegen het leven, maar het als zijn intensivering ervaart. Op en top mens zijn, dat is niet domweg maar wat voortbestaan, maar risico willen lopen dat je veranderd wordt door deelgenoot te worden van het lot van anderen. Werkelijke levenskracht toont zich in het opgeven van de burcht van het gesloten ik en een overgave aan de vreugde en de pijn van het leven. In het erbarmen zit een element van onteigening: je laat jezelf decentreren, troebleren door een ander.
Eens, compassie werkt onderscheidend en is niet voldoende rationeel.
Geef mij maar rechtvaardigheid en nog liever wederkerigheid
In het artikel wordt ook verwezen naar de oude Samaritaan van Jezus. Toen allochtoon en door joden met de nek aangekeken, zeg maar “uitgekotst stuk halalvlees”. In zijn verhaal laat Jezus juist hem de in elkaar geslagen jood oprapen, terwijl eigen “priester” Wilders en “levieten” Verhagen en Leers zo druk zijn met hun joods-christelijke tempel, dat ze hem langs de weg laten liggen. De echte naaste is hij, die niet staat of loopt te zwijmelen, maar die de ander praktisch liefheeft..of hij nou christen is of niet. Dat is christelijk en C!! Geef mij dat oude verhaal maar ipv “compassie van niet-watjes”en “radicale midden”.
Ik weet niet precies waarover we? het eens? zijn. In ieder geval is rechtvaardigheid meer een (rationeel) oordeel dan een gevoel. Er kan wel gevoel uit voortkomen, bijvoorbeeld woede over onrechtvaardigheid. Compassie is een een gevoel, opgewekt door het aanschouwen van leed. In tegenstelling tot medelijden dient compassie (zoals door mij bedoeld) niet uit te monden in hulp maar in het aanpakken van de oorzaak. Maar daarvoor hoeft er geen onrecht aan het leed ten grondslag te liggen, of kan er voor gekozen worden dat niet te bestrijden maar onmogelijk te maken. Helaas vaker wel dan niet staan we machteloos. Vooral omdat we slecht georganiseerd zijn. Dan begint onze aanpak dus daar: bij het onszelf organiseren zodat we wel tot iets in staat zijn.
Het door jou gepredikte gevoel is inderdaad medelijden en geen compassie. Ik vind de bijbel een behoorlijk onbetrouwbare want ideologisch bijgekleurde bron voor dit soort verhalen. Misschien was de priester wel op weg naar een gerechtshof om alle boeven nu eens flink af te straffen zodat er geen joden meer in elkaar geslagen worden. Dan deed hij toch beter werk dan de Samaritaan!
Het verhaal van Jezus komt ,weten we nu, uit de oudste laag van de evangelies, waarschijnlijk rechtstreeks na de korte mondelinge traditie in zijn geheel overgeleverd. Als een van de weinige originele complete Jezus´verhalen! En met name dit verhaal is hem niet in dank afgenomen door de joodse leiders! In de discussie van de eerste joodse christenen werd het verteld als ze het over de “naaste” uit het jodendom hadden. Bij joodse wetgeleerden toen en nu een geliefd discussiethema. Je kunt het beter lezen, vóór je je er, als zovaak al gebeurde -naast de eeuwenlange bewondering met name ook in de kunst- ‘onderuit’ probeert te draaien: Lukas 10,25-37. En bedenk dat Samaritanen de enige allochtonen waren die daar toen rond liepen+ dat weten we uit de gewone historische wetenschap!
Ah , iemand met kennis van zaken. Leuk maar het was maar een voorbeeld van wat zou kunnen. Voor de strekking van mijn betoog niet echt belangrijk, dus ik laat het hierbij.
Laat ik nou toch denken, dat ik met iemand te maken had, die het ook plezierig vindt als iets wetenschappelijk wordt onderbouwd. En datr dat niet alleen voor de “leuk” is!
vooraf, ik denk dat de alinea ” compassie schept lotsverbondenheid” een citaat is van Frits de Lange.
Ik zou er aan toevoegen: en omgekeerd. Daar waar VictorOnrust stelt dat compassie volgens hem vooral zou moeten leiden tot handelen dat voorkomt dat in de toekomst nog een keer de ellende plaatsvindt, geldt dat m.i vooral als de persoon in kwestie hetzelfde kan overkomen als degene met wie hij/zij compassie heeft. Ik had compassie met de slachtoffers van de Volendambrand, omdat mij hetzelfde had kunnen overkomen, te onverschillig in welke ruimte ik mij begeef.
Ik denk dat een geboren en getogen Zeeuw meer compassie heeft met de slachtoffers van de Fukushima kernramp dan een geboren en getogen nomade in de Sahara, en daarom ook meer geld stort voor de ontwikkeling van een waarschuwingssysteem om zo’n ramp te voorkomen.
Compassie kan veroorzaakt worden door een goed begrepen eigenbelang: geen lotsverbondenheid kan leiden tot minder compassie.
Anders gezegd, een mens heeft vele en veelsoortige relaties met anderen mensen. Die verschillen bovendien geografisch, troost, er zijn regionale woordenboeken maar die hebben verschillende effecten op het geheel van de menselijke relaties, het éne meer en het andere minder.
@Joot, je hebt gelijk, ik ben zeer gesteld op een goed onderbouwde discussie. Over het onderwerp (compassie) zelf. Zijpaden kunnen leuk en interessant zijn maar het ontbreekt mij aan tijd om elk zijpad af te gaan. In dit geval helemaal want op dit voor mij onbekende terrein zou ik jouw bronnen moeten nagaan en eventueel bekritiseren vanuit andere bronnen.
(1) Correctie aangebracht. Dank.
Je “als de persoon in kwestie hetzelfde kan overkomen als degene met wie hij/zij compassie heeft.” opent nieuwe denkrichtingen:
Niet met elk ongeluk of tegenslag heb ik evenveel compassie, dit lijkt niet zo zeer af te hangen van de mate waarin het me zelf kan overkomen, alswel in de vermijdbaarheid of het vervolg. Nu denk ik even aan “The Lonesome Death Of Hattie Carroll” (B Dylan, 1964), waar pas als de dader er met bijna geen straf vanaf komt je verdriet en woede mag voelen:
“Oh, but you who philosophize disgrace and criticize all fears
Bury the rag deep in your face
For now’s the time for your tears”
Als iemand door een verkeersongeluk een dierbare verliest weet ik niet bij voorbaat hoe groot mijn compassie kan zijn, hoewel het mij zeker ook kan overkomen. Ik ben geen voorstander van het altijd door “maatregelen” steeds verder “uitsluiten” van risico’s, dus daar zal ik meestal niet voor gaan. Sommige risico’s horen bij het leven en er is ook zoiets als eigen verantwoordelijkheid en oplettendheid. Maar als een bouwput (Keulen) instort door gesjoemel, onoplettend toezicht en nog zo wat dan wordt ik wel heel kwaad. De kans dat mij dat overkomt is vrijwel nihil en ik heb geen idee wie de slachtoffers waren.
Er zijn meer gradaties in compassie dan ik eerst dacht.
Compassie is voor mij een “methode” om mij op een of andere manier het lot aan te kunnen trekken van “de rest van de wereld” zonder te moeten vervallen in directe hulp (soms kan die nodig zijn).
er zijn twee manieren van ‘geen maatregelen nemen’: niemand hoeft maatregelen te nemen en ik neem geen maatregelen opdat de ander dat doet. Als ik het doe, doet de ander het niet en is het resultaat minder. Terug naar de Volendambrand: Wim Kok zei direct, dit zal niet weer gebeuren, omdat de gemeentelijke controle had gefaald. Een verkeerde uitspraak denk ik , omdat hij beter had kunnen zeggen: we hadden beloofd dat we dit zouden voorkomen, is niet gelukt, dus u kan beter in het vervolg zelf ook een beetje nadenken en opletten. Met die tekst voorkomt hij m.i meer ongelukken.
Jouw voorbeeld van wellicht geen compassie met een slachtoffer van een verkeersongeluk: over voetbal en verkeer is iedereen deskundig. Zo klagen veel ouders over de onveiligheid bij de kleuterschool van hun kroost, omdat ze zelf ook hun koter met de auto naar de kleuterschool brengen. Moet je dus als overheid niet intrappen, en simpel de bal terugspelen. Anderszijds worden de plekken in Rotterdam waar veel ongelukken gebeuren, de zogenaamde black-spots stelselmatig aan een analyse onderworpen en die aanpak heeft het aantal slachtoffers duidelijk gereduceerd. Daarvoor heb je mening van de buurtbewoner niet direct nodig. Voor mij behoren de verkeersslachtoffers nog niet eenduidig bij de risico van het leven, wel die van de dronken bestuurders al het om hun eigen leven gaat.
Aangesproken worden als toevallige toeschouwer, of niet, het geeft een zekere vrijheid om wel of niet compassie te tonen, doch de eerste onderlinge ziektenkostenverzekeringen die langs de deelnemers gingen om opnieuw geld op te halen voor Oma die we allemaal kennen. Het heeft het nadeel van de sociale controle en het voordeel dat de kans kleiner wordt dat een vriend van mij de reisverzekering oplicht omdat het toch vn de grote hoop gaat, of erger nog: daar wordt misbruik van gemaakt dus al ik niet meedoe lever ik in
De reacties van overheden op ramp en misdaad (ophogen veiligheidseisen en controle) hebben volgens mij niet veel met compassie te maken, maar met het wegnemen van (vaak overdreven) onveiligheidsgevoel van de burgers/kiezers. Compassie zou meer iets zijn wat je persoonlijk tot (politiek) handelen aanzet.
Verzekering, al of niet anoniem, valt onder solidariteit en de reden dat ik me met compassie bezig houdt is dat ik solidariteit als wederkerige relatie zie en daarnaast behoefte heb aan een “moreel gevoel” voor “de rest van de wereld” dat minder ver gaat.
Overigens was de cafébrand niet te wijten was aan een falen van controle maar aan het niet gevolg geven aan wel geconstateerde overtredingen. Het controle-faal verhaal kwam van de politiek die de zwarte piet doorspeelde aan de ambtenaar. Vraag maar aan Peter Louter.