Ethiek voor een hele wereld?
Dalaï Lama – “Beyond Religion” (2011)
boekbespreking
Dit blog uit 2012 bijgewerkt bovenaan gezet.
Het doel van “Beyond Religion: Ethics for a whole world”, samengevat uit de inleiding:
… any set of laws or procedures can only be as effective as the individuals responsible for its implementation. This is a general truth which applies to all fields of human activity, even religion. … the fact is, we will never solve our problems simply by instituting new laws and regulations. Ultimately, the source of our problems lies at the level of the individual. If people lack moral values and integrity, no system of laws and regulations will be adequate.
So what are we to do? Science has not yet provided scientific grounding for the development of the foundations of personal integrity—the basic inner human values that we appreciate in others and would do well to promote in ourselves. … for all its benefits in offering moral guidance and meaning in life, in today’s secular world religion alone is no longer adequate as a basis for ethics.
We need an approach to ethics which makes no recourse to religion and can be equally acceptable to those with faith and those without: a secular ethics. …it is possible and worthwhile to attempt a new secular approach to universal ethics. [It is] my conviction that all of us… are basically inclined or disposed toward what we perceive to be good … my intention is not to dictate moral values … I call for each of us to come to our own understanding of the importance of inner values … these are the source of both an ethically harmonious world and the individual peace of mind. … the world’s major religions, with their emphasis on love, compassion, patience, tolerance, and forgiveness, can and do promote inner values. .. today grounding ethics in religion is no longer adequate. … the time has come to find a way of thinking about spirituality and ethics that is beyond religion.
Dit boek gaat vooral over “innerlijke waarden”; morele waarden of ethiek komen slechts zijdelings aan bod. Uit de eerste alinea blijkt al een benadering vanuit het individu. Het individu is de drager van morele waarden maar blijkt ook de bron te zijn. Het wordt verantwoordelijk gesteld voor het zelf verkrijgen van de goede waarden. Gelukkig is een individu volgens de DL van nature geneigd tot het goede. In de volgende hoofdstukken wordt duidelijk dat naast het voor zijn eigen waarden verantwoordelijke individu met zijn natuurlijke geneigdheid tot het goede, er ook wordt uitgegaan van een fundamentele gelijkheid van alle individuen, onder andere gerechtvaardigd met de bekende biologische argumenten. Van daaruit wordt het bestaan van universele waarden geponeerd. Al met al een bekende liberaal humanistische opvatting. Dat iedereen er naar streeft zich gelukkig te voelen is min of meer een open deur. De gevoelens die gelukkig zouden moeten maken worden door de DL min of meer voorgeschreven. Een van de allerbelangrijkste is compassie. Een erg optimistische kijk op de zaak.
Uiteraard is er een probleem. Behalve natuurlijke goedheid blijkt er ook veel slechte aandrang in de mens te zitten. Van deze aandriften wordt, evenals van de goede niet echt duidelijk waar ze vandaan komen. Ergens krijg je het gevoel dat ze even natuurlijk zijn; een tegenspraak die grote problemen oplevert. De DL geeft ons de opdracht onze goede neigingen te stimuleren en de kwade neigingen in onszelf te bestrijden. En dat zonder daarbij religieuze motieven nodig te hebben. Zoals gezegd is het hebben (en tonen) van compassie het belangrijkste.
“It is through giving warmth and affection, through being genuinely concerned for others —in other words, through compassion—that we gain the conditions for genuine happiness. …whether we succeed in bringing benefit to others or not, the first beneficiary of compassion is always oneself. When compassion, or warmheartedness, arises in us and shifts our focus away from our own narrow self-interest, it is as if we open an inner door. Compassion reduces our fear, boosts our confidence, and brings us inner strength. By reducing distrust, it opens us to others and brings us a sense of connection with them and a sense of purpose and meaning in life.”
In deze definitie lijkt compassie beperkt tot een op een concreet persoon gericht gevoel. Dat is niet de bedoeling, maar hoe we dit gevoel tot “humanity” moeten uitbreiden wordt niet helemaal duidelijk. Wel dat daarbij groepsgevoelens behoorlijk in de weg kunnen staan:
When people are strongly motivated by dedication to a single cause or by feelings of closeness to a particular group, they are capable of great things. Such feelings can bring people together and help them transcend their narrow self-interest. In this sense these feelings are beneficial. Unfortunately, however, such affinities are often accompanied by heightened discrimination between “us” and “them.” … when we see ourselves only in terms of this or that group, we tend to forget about our wider identity as human beings. A key element in biased feelings is what we can call “attachment.” … when our affection is dependent on the fulfillment of our own goals and expectations, which we project onto others, it will always be very fragile. What I am calling for is to move beyond our limited or biased sense of closeness to this or that group or identity, and instead cultivate a sense of closeness to the entire human family. The attitude of “us” and “them” can and often does lead to conflict, even war. Much better, and more realistic, is the attitude of “we.”
Hier zien we de kern van het probleem van deze opvattingen. Je ontleent je identiteit aan het behoren tot een of andere groep. Op zijn best en meest uitgebreid: tot een cultureel/ideologisch systeem. Het is onmogelijk, onwenselijk en gevaarlijk om te proberen je onderdeel van “het totaal van de mensheid” te voelen, zolang dat totaal zelf niet als cultureel systeem bestaat. In die zin is er geen “wij” waar we deel van uit zouden kunnen maken. In ieder geval niet zonder ons zelf in de meest letterlijke zin van het woord te verliezen. Het is een poging tot een seculiere vertaling van het christelijk adagium “hebt uw vijanden lief”. Het maximaal haalbare lijkt vijanden te beheersen en niet te overheersen. Verlies hun vijandschap of op zijn minst “vreemdheid” nooit uit het oog. Liefhebben is niet nodig en gevaarlijk.
In dit stuk over compassie gaat het er over dat compassie inderdaad een gevoel is dat zich zou kunnen uitstrekken tot alle mensen. Maar dan in een beperkte zin. Het gaat niet uit van een “wij” – dat moet gereserveerd blijven voor solidariteit – maar als een vorm van erkenning tot medemenselijkheid voor mensen buiten dat “wij”. Daaruit kan enige verplichting ontstaan tot handelen. Dat handelen kan heel goed onverschillig zijn ten opzichte van de individuen die de nood ondervinden die de oorzaak is van ons compassiegevoel. Als voorbeeld: In plaats van voedselhulp naar Bangla Desh te sturen bij een overstroming een fonds oprichten dat dijken bouwt, of misschien wel in plaats daarvan te proberen het bestuur te verbeteren zodat mensen niet meer op die plek hoeven te wonen en minder kinderen krijgen, of misschien in plaats daarvan proberen te zorgen dat vanuit de EU de corruptie aldaar niet verder wordt gefaciliteerd. De DL ziet dit probleem ook wel enigszins als hij zegt dat compassie niet betekent dat je altijd aan een bedelaar moet geven, maar moet kijken naar andere mogelijkheden. Omdat hij zich op geen enkele manier bezig houdt met maatschappelijke systemen als oorzaak van toestanden en als te transformeren of zich transformerende totaliteiten blijft het daarbij.
Deel II betreft hoofdzakelijk de bespreking van een aantal goede en slechte “mentale houdingen” of gevoelens zoals onderscheidingsvermogen/inzicht (discernment) (goed) en jaloezie (slecht). Soms is er enige twijfel. Woede bijvoorbeeld is niet altijd slecht. Er wordt een begin gemaakt met de beschrijving van methodes om goede gevoelens en instelling in jezelf boven te halen en slechte min of meer te leren beheersen of zelfs voorkomen. De belangrijkste methode is meditatie. Hoe dat moet wordt beschreven in hoofdstuk 11. Is de door hem voorgestelde meditatie wel haalbaar? Het is een vorm van zelfdisciplinering en vergt discipline om er aan te beginnen en helemaal om het vol te houden. Zonder stevige begeleiding zal deze von Münchhausen act voor velen te hoog gegrepen zijn. Vergelijk het met hoe moeilijk het is voor de professionele geestelijke gezondheidszorg om serieuze en blijvende gedragsverandering bij mensen te bewerkstelligen, bijvoorbeeld het bestrijden van verslaving.
Is het zo nastreven van goede gevoelens wel verstandig? Het fundamentele probleem met dit boek is het volstrekt onvoldoende in beschouwing nemen van strijd, dood, lijden, tegenstellingen, concurrentie, maatschappelijke systemen. Kortom van een aantal fundamentele aspecten van het maatschappelijk menselijk leven in al zijn vormen. Het onvoldoende onderkennen van de positieve waarde en gevoelsmatige noodzaak van het ergens bij horen, het ergens onderdeel van uitmaken is komt niet aan de orde.
Samenvattend: Als poging om tot “secular ethics” te komen is het boek mislukt. De voornaamste oorzaak daarvan is het niet onderkennen dat ethiek voortspruit uit de cultuur waartoe men behoort en dat daarom wereldwijde “neutrale” ethiek een onmogelijkheid is. Met een omvattende wereld-cultuur is een wereldomvattende ethiek mogelijk, maar ook die zou niet absoluut en neutraal zijn. Afgezien van het feit dat een wereldstaat niet wenselijk is. Het aangeven van methoden om bepaalde goede mentale en gevoelsmatige houdingen te bereiken kan zeker nuttig zijn, hoewel ik mij afvraag of er geen eenvoudiger methodes zijn om tot enig zelfinzicht, distantie en mentaal evenwicht te komen.
Voor de volledigheid hier de inhoudsopgave van het boek:
Part I A NEW VISION OF SECULAR ETHICS
1. Rethinking Secularism 3
2. Our Common Humanity 21
3. The Quest for Happiness 31
4. Compassion, the Foundation of Weil-Being 41
5. Compassion and the Question of Justice 57
6. The Role of Discernment 73
7. Ethics in Our Shared World 83
Part II EDUCATING THE HEART THROUGH TRAINING THE MIND
8. Ethical Mindfulness in Everyday Life 103
9. Dealing with Destructive Emotions 113
10. Cultivating Key Inner Values 137
11. Meditation as Mental Cultivation 155
Eens. Ik ben tegenwoordig direct argwanend als iemand zich opwerpt als wereldburger. Dan denk ik: Je weet geen donder van die andere culturen. Je kan hooguit doen-alsof je ‘een van hen’ bent. Maar in feite zal je dan bij de ene groep meningen moeten hebben die bij de andere groep juist worden veracht.
Je argumenteert dat er momenteel nog grote verschillen zijn tussen de morele waarden van diverse religieuze en andere maatschappelijke stromen.
Het is me niet duidelijk of je vindt dat dit een tekortkoming is aan het boek, dat aangevuld zou moeten worden (een schone taak), of dat je daarmee de gehele gedachtenwereld van de DL verwerpt.
De erkenning van het bestaan van verschillende waardesystemen in diverse religieuze en andere maatschappelijke stromingen moet ons niet weerhouden van het zoeken naar een groeipad voor de wereld waarin wij de afstand tussen deze bewegingen kunnen overbruggen. Dat is alleen daarom al broodnodig omdat onze wereld steeds kleiner wordt door grotere bevolkingsdichtheid, snellere en meer communicatie en sneller en meer fysiek transport.
Stelt de DL hier niet voor om daaraan te beginnen door altijd “de ander” te benaderen vanuit de houding dat je hem ook alle goeds wenst? Is daar iets mis mee? Dat uitgangspunt hoeft nog niet te betekenen dat jezelf dat waardesysteem over zou willen nemen, maar domweg dat je toont te begrijpen dat iemand anders daar van uit gaat.
@Philip Ik argumenteer dat morele waarden onlosmakelijk verbonden zijn aan religieuze en maatschappelijke stromingen. In die zin kan er geen “groeipad zijn waarin de afstand tussen deze stromingen overbrugd kan worden”. Zij concurreren met elkaar en kunnen wel door elkaar beïnvloed worden, maar een synthese zit er niet in. Voorlopig zullen we ons tevreden moeten stellen met het zoeken naar een ideologie die voldoende aantrekkingskracht heeft tegenover andere (vanuit ons moreel oogpunt) minder gewenste ideologieën.
Ik begrijp inderdaad dat de DL de “ander” alle goeds wenst, ongeacht wie. Daar is op zich niets mis mee. De idee dat iedere wereldburger daar los van zijn roots voor bevattelijk is wel. Het veronderstelt een gemeenschappelijke wereldcultuur die er niet is.
Meer in het algemeen: Het ontgaat de DL dat de wereld een toneel is van strijd of op zijn minst competitie tussen soorten, markten, staten en ideologieën. Zonder een goede analyse van die strijd kun je niet verder komen.
Philip: “De erkenning van het bestaan van verschillende waardesystemen in diverse religieuse en andere maatschappelijke stromingen moet ons niet weerhouden van het zoeken naar een groeipad voor de wereld waarin wij de afstand tussen deze bewegingen kunnen overbruggen. Dat is alleen daarom al broodnodig omdat onze wereld steeds kleiner wordt door grotere bevolkingsdichteid, snellere en meer communicatie en sneller en meer fysiek transport.”
Dat we met elkaar steeds makkelijker en sneller kunnen communiceren is waar, maar de bevolkingsdichtheid lijkt me er niets mee te maken te hebben.
Een groeipad veronderstelt toenemend onderling begrip. Echter, mijn ervaring is dat toename van kennis van de ander vaak eerder tot verwijdering leidt dan tot toenemend begrip. Tolerantie is vaak een kwestie van onvoldoende kennis (en lage interesse). Ik beschouw het als een denkfout als mensen zeggen dat mensen discrimineren omdat ze ongeïnformeerd zijn.