In ‘Sir Edmund’ de weekendbijlage van de Volkskrant (21042018) mag filosoof Hans Achterhuis tekeer gaan tegen het de schrijvers van het boek: “In naam van god”, Hans Cliteur en Dirk Verhofstadt. Een beetje onderlegde lezer moet stijl achterover gevallen zijn van de recensie van Achterhuis.

Tot en met bijna de laatste zin: “De Bijbel en de Koran staan in deze lijn vol met uitspraken die het religieus geweld veroordelen”, bedient Achterhuis zich van kwalijke argumenten. In de laatste zin van zijn recensie noemt hij atheïstische ideologieën gevaarlijker dan theoterrorisme omdat de Bijbel en de Koran méér remmingen bieden tegen theologisch geïnspireerd geweld. Uit de Koran noemt hij één vers: ‘In godsdienst is geen dwang’. Wie zoiets als argument gebruikt moet heel goed weten waar hij het over heeft. Achterhuis weet dat niet en zo is er veel meer wat hij niet lijkt te weten.

Witte en zwarte zwanen
In de aanloop van zijn betoog verwijt Achterhuis de schrijvers dat ze zich schuldig maken aan de overtreding van een wetenschappelijk gebod. Hij verwijst naar Karl Popper die gezegd zou hebben dat als je wil bewijzen dat zwanen wit zijn, je op zoek moet gaan naar zwarte zwanen. Cliteur en Verhofstadt zouden niet op zoek zijn gegaan naar ‘zwarte zwanen’. Dat is een nogal zielige discussietruc. Alleen al de door de auteurs gebruikte term ‘theoterrorisme’ impliceert het feit dat er volgens hen ook andere soorten van terrorisme bestaan.

Achterhuis heeft zelf een ‘zwarte zwaan gevonden’ om zijn betoog te illustreren in de persoon van Balthasar Gerards, de moordenaar van Willem van Oranje. Die zou gezegd hebben dat hij het voor koning en vaderland deed. Dus had hij een politiek motief, constateert Achterhuis. Achterhuis overtreedt hier heel wat wetenschappelijke regels door het weglaten van de context. Gerards was ook een geloofsfanaticus volgens zijn levensbeschrijving. De moord op Willem van Oranje kan niet los worden gezien van de strijd tegen de reformatie. Alleen al in Frankrijk kostte die een paar miljoen slachtoffers. In de strijd tegen de reformatie waren politiek en religie sterk aan elkaar verbonden. In dit verband is het dan ook de vraag of de term ‘theoterrorisme’ wel zo zuiver is. Als Achterhuis die weg was gevolgd, zou er een interessante bijdrage aan de discussie hebben kunnen ontstaan. Dat is nu niet het geval. Het enige doel van Achterhuis lijkt het afbranden van Cliteur en Verhofstadt te zijn.

Religieuze geschriften roepen volgens hen op tot geweld, ‘atheïstische geschriften niet’, schrijft Achterhuis. Even later voert hij onder andere communistische staatsterreur op om dat te weerleggen. Daarmee bewijst hij echter nog niet dat atheïstische geschriften ook tot terreur zouden oproepen. Zijn kans om onder die geschriften een zwarte zwaan aan te wijzen, laat hij lopen.

Religies gaan over orde
Religies zijn ontworpen om samenhang en orde in een samenleving te vestigen. Het monotheïsme vloeide daar uit voort omdat een pantheon van goden tot wanorde kon leiden. De Koran noemt ‘wanorde’ meerdere keren. Bijvoorbeeld dat degene die ‘wanorde’ veroorzaakt gedood moet worden. Dat is het als regel verzwegen onderdeel van het vers waarin de zin voorkomt: ‘wie een mens doodt, doodt de gehele mensheid. Deze uitzondering op de regel is niet zonder betekenis. Wie in een islamitisch land de leer betwijfelt, maakt zich schuldig aan wanorde enis zijn leven niet zeker. Alle kritisch denkende moslim wonen tegenwoordig in Europa of Amerika.

De strijd tegen de reformatie was een strijd die gestreden werd om de katholieke orde te herstellen. Reformatie stond gelijk aan wanorde en een bedreiging van de suprematie van het Vaticaan in de geloofsleer. De reformatie ontstond uit de ergernis dat katholicisme uit die tijd te veel wanorde toeliet en corrupt was. In Nederland kwam de nieuwe orde met de vestiging van de gereformeerde staatskerk (later’Hervormde kerk’. Dat maakte de eerdere terreur tegen katholieken, katholieke instituties en afwijkende reformatorische opvattingen legaal. Overheidsbanen waren er alleen voor gereformeerden.

Terreur en orde hangen samen. Wanorde roept terreur op. Daarmee kan eigenlijk geen onderscheid gemaakt worden tussen theologisch gefundeerde terreur en de terreur van ideologieën als communisme en nazisme. Beide streven naar absolute orde en knevelen de bevolking met geboden en verboden die verbonden zijn aan de gehanteerde heilsleer.

Religies en ideologieën kunnen totalitair zijn
Islamitische terreur richt zich op zowel interne als externe orde. Het islamitisch reveil waarvan de moslim broederschap een voorbeeld is, laat zien waarom de islam slaagde, waar de katholieken het niet lukte om zich tijdig te reformeren. De externe islamitische terreur richt zich op externe bedreigingen van de door haar nagestreefde orde.

‘Theoterreur’ is een verschijningswijze van totalitaire terreur en bedient zich van de denkbeelden van een niet te bekritiseren transcendente god. Het communisme was eveneens een reformatorische beweging die een andere orde nastreefde en kritiek op Marx, Lenin en Stalin verbood als volksvijandig. In de goelag had het Russische communisme zijn eigen hel op aarde en het nazisme had zijn kampen.

Cliteur en Verhofstadt gingen op zoek naar religieus gemotiveerde terreur. Ze hadden ook op zoek kunnen gaan bij de ‘Republiek’ van Plato die uit onvrede over de Atheense wanorde op zoek ging naar een systeem dat orde garandeerde. Net als Augustinus kenden de ontwerpers van de islam hun Plato. Of je je nu op Allah of op Lenin beroept, maakt niet zo heel veel uit. Het beroep op hen is een beroep op een bepaalde na te streven maatschappelijke orde.
De witte zwaan waar Achterhuis naar verwijst is de uit de uit totalitaire denkbeelden voort komende terreur om een bepaalde orde af te dwingen.

Cliteur heeft zelf een goede reactie geschreven op de recensie van Hans Achterhuis. Er zijn twee theorieën zegt hij: “Theorie 1 zegt: die aanslagen hebben echt iets te maken met religie, zoals de plegers zelf zeggen. Theorie 2 zegt: die aanslagen hebben helemaal niets met religie te maken.” Dat is een herkenbaar beeld van de gaande discussie waarin aanhangers van theorie 2 regelmatig een beroep doen op sociaal-economische verklaringen en religie negeren.
Cliteur zou nog een stap moeten doen om Achterhuis tevreden te stellen. Een meer omvattend alternatief voor stelling 1 is: Aanslagen komen voort uit een totalitair streven naar orde met een beroep op religie of niet religieuze heilsorde.

Lees meer:  Over terreur