Boekbespreking van “De Hoofdstad” (Robert Menasse, vertaling maart 2018)

“De Hoofdstad” speelt zich hoofdzakelijk af in en om de kantoren en verblijfplaatsen van EU‑medewerkers  in Brussel. Het is een roman met veel plotlijnen die ingenieus in elkaar gevlochten zijn. De belangrijkste is de viering van het 50-jarig bestaan van de Europese Commissie en hier dient zich al de vergelijking aan met “De man zonder eigenschappen” van Musil, een belangrijk voorbeeld voor de auteur. Daar gaat het om de voorbereiding in 1913 van de viering van het zeventigjarig keizerschap in 1918 van keizer Frans Jozef van Oostenrijk-Hongarije. In beide gevallen gaat het om het vinden van een verbindend thema dat het volk zal aanspreken. In beide gevallen mislukt dit grotelijks. Het probleem lijkt dat zowel bij de EU als de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie sprake is van een samenstel van volkeren met een uiteenlopende achtergrond, maar de oorzaak van de mislukking loopt sterk uiteen. Bij Musil wordt die veroorzaakt doordat het comité er niet in slaagt een bindend thema te vinden. Bij Menasse wordt er wel degelijk een thema gevonden, maar dat wordt door de deelnemende naties om uiteenlopende redenen afgeschoten.

Een tweede EU-thema is de poging te komen om tot een eenduidig varkensfokbeleid zodat men aan de kolossale vraag uit China kan voldoen zonder als individuele naties uiteen gespeeld te worden. Ook dat mislukt. Daarnaast zijn er onder andere een moord die door een commissaris moet worden opgelost en het verhaal van een overlevende van de Jodenvervolging. Zoals gezegd mooi dooreengevlochten en stilistisch verwant aan Musil.

Voor al diegenen die graag “terug” willen naar een verzameling natiestaten die onderling verdragen sluiten zal uit “de Hoofdstad” duidelijk worden dat de EU een verzameling natiestaten is die onder EU vlag voortdurend over van alles en nog wat onderhandelen en tot compromissen, verdragen, komen. Het democratisch tekort is precies daar gelegen: een stapeling van multilaterale verdragen leent zich nu eenmaal zeer slecht voor parlementaire controle. Niet door een EU-parlement en al helemaal niet door nationale parlementen. Want als een van de bouwstenen van zo’n toren van verdragen onderuit getrokken wordt valt prompt het hele bouwwerk uit elkaar. De enige mogelijkheid tot serieuze samenwerking waarbij de belangen van de bevolking niet meteen onder de voet worden gelopen is de vorming van een federatie die parlementair gecontroleerd wordt.

Menasse heeft voor zijn boek jaren in Brussel gewoond en veel onderzoek gedaan. Hij is een voorstander van Europa. Uit het nawoord van de vertaler: “Menasse is geobsedeerd door de verschrikkingen die door het nationalisme zijn aangericht en die niet alleen voor hem culmineerden in Auschwitz en waar dit voor staat.”

Kortom een mustread voor mensen die denken dat het falen van de EU kan worden opgelost door een “terug naar de natiestaat”; in de eerste plaats @thierrybaudet en @geertwilderspvv. Over de weg daarnaartoe zegt Menasse niets maar het is in de geschiedenis niet voorgekomen dat grotere statelijke eenheden van onderaf ontstaan. Te vrezen is dat ook een Federatief Europa niet zonder enige autoritaire druk tot stand zal komen. Een “Coup Europa” zal vermoedelijk noodzakelijk zijn.