Ik ken hem vaag. Het is een vrolijke en aardige jongen. Toen ik de bus in stapte zwaaide hij uitnodigend om naast hem te komen zitten. Trots vertelde hij dat hij nu een eigen ‘huisje’ had en druk bezig was om het in te richten. Hij had zijn leven voor elkaar. Zonder enige gêne vertelde hij dat een uitkering zijn vaste lasten dekte en hij daarnaast nog wat zwart inkomen had om lol te kunnen maken. Hij presenteerde het alsof het de uitvinding van het jaar was en andere mensen stom genoeg waren om dagelijks naar hun werk te gaan. Vroeg opstaan doen alleen dommeriken.

Het leek me niet verstandig om door te vragen naar dat zwarte werk. Daar zou ik toch geen echt antwoord op krijgen. Wat hij onder ‘lol maken’ verstond wist ik wel. Drank en soft drugs, af en toe wat gokken en met vrienden lachen om de stomme Nederlanders. Ook daar was hij oprecht in. Net als veel van zijn vrienden heeft hij de overtuiging dat hij twee handicaps heeft. Hij is niet geschikt om met zijn handen te werken en al helemaal niet geschikt om onder een baas te werken. Vandaar dat hij vage plannen heeft om over een tijdje voor zich zelf te beginnen, iets met verkoop via internet.

Aan dat voorval in de lente van dit jaar moest ik denken bij de berichten dat de landelijke overheid voor mensen in de WIA (Wet Inkomen en Arbeid) een tegenprestatie verplicht wil stellen. De verontwaardigde reacties op dat voornemen zijn voor een deel zeker terecht. Een deel van het WIA-klantenbestand is door ziekte of gebrek absoluut niet in staat tot een redelijk te achten tegenprestatie. Dat geldt beslist niet voor het type klanten waarvan ik hierboven een beschrijving gaf. Ze spelen een kat en muisspel met uitkeringsinstanties. Ervaring heeft ze slim gemaakt en de succesvolle tactieken worden aan elkaar door gegeven. Als je bijvoorbeeld een intelligentietest moet doen, vul je de antwoorden naar willekeur in. Het lage IQ dat de sabotage oplevert, maakt je al minder bemiddelbaar.

Er is niet bekend hoe groot deze populatie binnen de WIA is. Tienduizend lijkt me een veilige inschatting. Meestal hebben ze geen opleiding afgemaakt, begonnen vroeg met spijbelen en mislukten in laag betaalde baantjes. Hun visie op het leven delen ze met elkaar en hebben ze in een verhaal gegoten dat hun levenswijze rechtvaardigt. De lage drempel voor uitkeringen. Als de Sociale Dienst het al lukt om ze aan het werk te krijgen, worden ze nogal eens in de proeftijd ontslagen. De andere truc is om een minimale WW-uitkering op te bouwen en daarna ontslag te forceren door te laat te komen en onder te presteren. Als de uitkeringsperiode van de WW afloopt, kun je weer terugvallen op de WIA. Maar al te vaak hebben ze schulden. De schulden leiden nogal eens tot criminaliteit in de vorm van overvallen, diefstal, fraude, druggerelateerde activiteiten en zwaardere criminaliteit.

Het is de vraag of de verplichting tot een tegenprestatie bij een uitkering zal helpen. Geslaagde vormen van sabotage zullen snel de ronde doen en navolging krijgen. Je meldt je ziek of zo. Dan is niet alleen de lage drempel voor uitkeringen behulpzaam, maar ook het gebrek aan handhaving. Het huidige stelsel schept een klasse van parasitaire ‘freeriders’ die van de ene naar de andere uitkering hoppen. Het is ook de klasse waarin geworven wordt voor criminele activiteiten. Het kan redelijk onschuldig beginnen, maar de brutaalsten en slimsten stromen door naar zwaardere criminaliteit.

Vluchtelingenouders uit de jaren negentig waren bang dat hun kinderen zouden gaan roken omdat dit een opstap zou zijn naar drugsgebruik. Tegenwoordig proberen ze hun kinderen vooral uit de buurt van ‘Marokkanen’ te houden om te voorkomen dat ze voor een ‘gemakkelijke’ levensstijl kiezen. Datzelfde geldt waarschijnlijk ook voor heel veel Nederlandse ouders. De verleidingen zijn groot voor jongeren die het goede spoor bijster zijn.

Het invoeren van de plicht tot tegenprestatie bij een WIA-uitkering komt voort uit het coalitieprogramma van Rutte III. De huidige voorstellen lijken niet goed doordacht te zijn. Het toepassingsgebied zal beperkt blijven tot de meer probleemloze klanten. Aan de ene kant zullen zieken en gebrekkigen afvallen. Aan de andere kant staat een groep die door sabotage aan de plicht zal proberen te ontkomen. Voor die laatste groep is er dan ook een hele andere aanpak noodzakelijk. Waarschijnlijk wordt dat wel ingezien. Maar een aparte aanpak voor deze groep stuit op wettelijke bezwaren. Gelijke behandeling om discriminatie te voorkomen, pedagogische inzichten en privacywetgeving vormen bijvoorbeeld hindernissen om tot een groepsaanpak te komen. De gevolgen van het ontbreken van een gerichte aanpak, kleine en grote criminaliteit worden wel bestreden. Een redelijk groot deel van die criminaliteit had kunnen worden voorkomen.

Tenslotte een update over mijn ‘busvriend’. Dit voorjaar deed hij keurig werk in de zwarte zone van de economie. Afgelopen zomer is hij gerekruteerd voor koeriersdiensten in de drugssector.