Naïeve econoom

Alweer enige tijd geleden (zaterdag 11 april 2020) had de Volkskrant een interview met Esther-Mirjam Sent, lid Eerste Kamer (PvdA) en hoogleraar economische theorie en economisch beleid: “Laat de economie niet meer leiden”. Eerst beweert zij dat de economie helemaal geen doel heeft maar slechts een middel is. Later geeft ze de economie wel een doel mee, namelijk “kwaliteit van het bestaan”. Leuk bedacht, maar het getuigt van grenzeloze naïviteit als je denkt dat de economie zich op kwaliteit zou kunnen richten, zonder dat je het fundament van de huidige economische orde ter discussie stelt. Zolang de samenleving is ingericht volgens kapitalistische principes, waarbij productie en consumptie via de markt verlopen, is het doel van de productie het maken van winst. En die winst kan alleen verzekerd worden door voortdurende groei. Het maken van nuttige voorwerpen is daaraan ondergeschikt.

Het kapitalistisch economisch systeem is een systeem met een eigen dynamiek dat lastig te sturen is. Natuurlijk moet het geproduceerde enig nut hebben, of in ieder geval door consumenten gewild zijn, maar slechts als voorwaarde voor het te bereiken eigenlijke doel: het maken van winst. En ja, overheden kunnen enigszins sturend optreden. Zij scheppen de voorwaarden waaronder bedrijven kunnen functioneren, zij bewaren een zeker evenwicht bij conflicterende belangen, zij stellen regels op het gebied van veiligheid en gezondheid. Een overheid kan zich, zoals Sent betoogt, inzetten voor duurzaamheid. En lange-termijn kaders stellen, door bepaalde innovaties te stimuleren en alleen bedrijven te steunen die fatsoenlijk met hun werknemers omgaan. Maar kwaliteit van het bestaan zal nooit het doel zijn van het huidige economisch systeem. Het kan een doel van de overheid zijn, het kan het doel zijn van een bevlogen ondernemer, maar niet van dé economie. Sents pleidooi blijft daarmee een loze kreet zonder werkelijkheidszin. De enige manier om in de buurt van dat doel te komen is afschaffing, of op zijn minst grondige herziening, van het kapitalisme.

Twee weken later publiceert diezelfde krant concretere voorstellen onder redactie van Ewald Engelen, Marcia Luyten en Jeroen Smit, gesteund door een lijst van 112 ondertekenaars, variërend van politici, wetenschappers en – vooral – milieuactivisten tot kunstenaars en (oud-)ondernemers, waaronder veel bekende Nederlanders: Bedrijven die het alleen gaat om geld verdienen, hebben geen bestaansrecht. Alleen bedrijven die het algemeen belang dienen en sociaal rechtvaardig zijn zouden aanspraak moeten kunnen maken op hulpgeld. Een belangrijke rol dichten zij hierbij de grote institutionele beleggers – de pensioenfondsen – toe. Die zouden gezamenlijk moeten vaststellen hoe bedrijven scoren, wie wel en wie niet de nu gekregen steun moet terugbetalen.

Het is een eerste aanzet tot verandering, die mogelijk wel tot betere bedrijven kan leiden, maar nog niet tot andere vormen van organisatie. Ideeën daartoe zijn onder meer beschreven in Sociaal Humanisme. Zie ook: SoLiDe Kapitaal – een voorstel.