“De tijd van de grote verhalen is voorbij” is een veel gehoorde stelling over de toestand van de hedendaagse politiek. Soms wordt dan met enige weemoed vastgesteld dat er eigenlijk wel behoefte is aan een groot verhaal. Vaker wordt het met een gevoel van opluchting gebracht. Als vrijbrief om de opdracht van de politiek te verbuigen van besturen naar managen. Van het vanuit een visie proberen enige ordening aan te brengen in de maatschappij naar het “oplossen van problemen” zonder zich druk te maken over de oorzaken.
Maar is het eigenlijk wel waar dat de tijd van de grote verhalen voorbij is? Is dat niet meer schijn omdat er een enkel groot verhaal aan de macht is dat er in geslaagd is alle andere grote verhalen te “verslaan”; in de marge te drukken? En daarbij heel slim te propageren dat het zelf geen “groot verhaal” is maar een neutrale werkelijkheid.
Het liberale humanisme, dat het individu op de stoel van God zet, lijkt mij wel een groot verhaal. Dat zichzelf klein probeert te houden zodat het zo min mogelijk weerstand oproept.
Om te begrijpen waarom het een groot verhaal is en nog sterker, waarom het onmogelijk is om samen een maatschappij te vormen zonder groot verhaal, zullen we wat nauwkeuriger moeten zijn met de definitie van “grote verhalen”. Meer wetenschappelijk hebben we het over een ideologie. Overigens hoor je vaak zeggen dat mensen “wars zijn van iedere ideologie”. Om mensen, en zeker zeer grote aantallen mensen samen te laten werken is het onontbeerlijk dat zij gedwongen worden om georganiseerd taken te vervullen. Dat kan met zweepslagen en geschreeuw, het kan ook vanuit een natuurlijke geneigdheid van de mens maar bij grotere aantallen wordt dat al snel een onmogelijkheid. Er zal dan gebruik gemaakt moeten worden van taal en er zal een of andere vorm van zelfdisciplinering aanwezig moeten zijn wil men de talige instructies ook correct uitvoeren. Die zelfdisciplinering betreft het inplanten van dezelfde waarden in de verschillende individuen. En om die waarden te verklaren, aanvaardbaar te maken, wordt daar een verhaal omheen gevlochten waarin het individu zijn plaats krijgt. Zo’n verhaal, dat er toe dient om mensen een plek te geven — oftewel hun plaats te wijzen — en van bepaalde gedeelde waarden te voorzien is een ideologie. Eeuwenlang waren godsdiensten de ideologieën van de mensheid. Een of meer boven het alledaagse verheven met menselijke eigenschappen beklede wezens die aanbeden en gehoorzaamd dienden te worden. Pas bij een bepaalde stand van de beschaving begon hier en daar het besef te ontstaan dat die goden menselijke bedenksels waren en dat het misschien ook wel zonder kon. Meest recent gaat het om de Verlichting. Dat wil echter niet zeggen dat mensen zonder een gemeenschappelijk verhaal konden. Er ontstonden nieuwe ideologieën zonder goden.
Wat is het verschil tussen een groot groot verhaal en een klein groot verhaal? Grote grote verhalen beloven een rechtvaardige eindtoestand van de wereld. Het zijn heilsleren. Voor godsdiensten meestal na de dood, zoals bij het Christendom na de dag des oordeels. Daarbij worden de goeden beloond en de kwaden bestraft. Bij de goddeloze ideologieën gaat het om een te realiseren ideale maatschappij. De communistische of fascistische heilstaat. Bij de grote ideologieën is er vrijwel altijd behoefte aan een menselijke leider die de weg weet naar het heil. Dat kan een al of niet fictieve inmiddels overleden figuur zijn, maar bij de seculiere ideologieën is het noodzakelijkerwijs een mens.
Kleine ideologieën kennen geen ideaal-toestand aan het eind. En hebben uit dat oogpunt ook geen behoefte aan een leider (wel aan leiding) en vaak ook niet aan goden. De meeste van die ideologieën hebben een statisch karakter. Zoals de maatschappij nu in elkaar zit is het goed en moet het blijven. Klassiek zijn het confucianisme en het boeddhisme. Het liberale humanisme is een moderne variant. Ontsnappen aan de orde is een individuele aangelegenheid. Bijvoorbeeld door reïncarnatie of door carrière maken.
Gezien de historische ervaring lijkt een nieuw groot groot verhaal geen goed idee. Maar aan een alternatief klein groot verhaal is wel behoefte. Het liberale humanisme heeft ons, het Westen, ver gebracht en er zijn veel goede en nuttige zaken door ontstaan. Van het begin af veroorzaakte het ook ellende, onderdrukking, misdaad en oorlog en overbelastte het de natuur, zowel de menselijke als de niet menselijke.
In het begin was de afstand tussen liberalisme en humanisme behoorlijk groot. Weliswaar was bij beide het vrije, ongebonden individu het uitgangspunt, maar het oorspronkelijke liberalisme liet zich aan gelijkwaardigheid en broederschap weinig gelegen liggen. Onder druk van het christendom en het socialisme kreeg het humanisme, een seculiere vorm van christendom, een steeds grotere plaats. Het kleine grote verhaal van het liberale humanisme kwam daarmee steeds verder van de maatschappelijke werkelijkheid af te staan. Want, nee: we zijn niet gelijkwaardig en we zijn niet allemaal broeders. En nee: we zijn niet met z’n allen wereldburgers. Tot in de jaren zeventig was dat probleem nog niet zo groot. Bij die gelijkheid en broederschap werd in de eerste plaats gedacht aan de burgers van de natiestaat. En die natiestaten waren cultureel redelijk homogeen. Men sprak overwegend dezelfde taal. Er was wel globalisering maar nog niet op het niveau van de wens tot vermenging van de culturen of zelfs homogenisering tot een of ander amalgaan.
Een verhaal moet dagelijks geleefd kunnen worden, en naarmate er meer gebeurt dat daar mee in strijd is wordt dat moeilijker. Het verhaal wordt ongeloofwaardiger en minder werkzaam. Het is dus niet vreemd dat er behoefte bestaat aan een ander groot verhaal dat op minder gespannen voet staat met de geleefde werkelijkheid. Geen groot groot verhaal maar een klein. In tegenstelling tot de kleine grote verhalen tot nu moet dat niet de huidige werkelijkheid als eindpunt voorstellen, maar openingen bieden voor verandering. En, zoals het een klein verhaal past, zonder de illusie te wekken dat dit zal leiden tot een al of niet aards paradijs. Kan zo’n verhaal bedacht worden, of, misschien beter, ontstaan? Het is duidelijk dat het onmogelijk is om zomaar een nieuw verhaal te bedenken. Het zal op een of andere manier ontwikkeld moeten worden vanuit een kritiek op de bestaande verhalen en daar ook elementen van bevatten. Inmiddels ligt er wat ik maar even aanduidt met “een concept”.
Lees verder: Een klein groot verhaal (2)
